Is de Bijbel vrouwonvriendelijk?

Je kunt dit artikel ook beluisteren in aflevering 27 van de Bijbel in 1 Dag-podcast.

Tegen de vrouw zei Hij: ‘Je zwangerschap maak ik tot een zware last, zwoegen zul je als je baart. Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen.’ (Genesis 3:16)

Als iemand betrapt wordt met een meisje, een maagd die nog vrij is, dan moet de man die zich aan het meisje heeft vergrepen vijftig sjekel zilver aan haar vader betalen. Bovendien moet hij met haar trouwen en zolang hij leeft mag hij niet van haar scheiden, omdat hij haar onteerd heeft. (Deuteronomium 22:28-29)

Vrouwen moeten gedurende uw samenkomsten zwijgen. Ze mogen niet spreken, maar moeten ondergeschikt blijven, zoals ook in de wet staat. (1 Korintiërs 14:34-35)

Wie gewend is de kinderbijbel te lezen en later besluit uit de volledige Bijbel te lezen, kan zich weleens verslikken. ‘Staat dat echt in de Bijbel?’

Ik zeg het vaker: de Bijbel is best een vreemd boek. Het is geschreven in talen die niet meer op die manier worden gesproken in een cultuur die verloren is gegaan.

Bovendien is onze wereld drastisch veranderd in de laatste tweehonderd jaar. We kunnen ons nog amper voorstellen hoe het leven er vijftig jaar geleden uitzag, laat staan dat we ons kunnen verplaatsen in mensen die meer dan tweeduizend jaar geleden leefden.

Het is te begrijpen dat veel mensen de Bijbel verkeerd opvatten, zeker als het gaat om hete hangijzers, zoals de positie van vrouwen.

De teksten hierboven vertellen toch het verhaal? Als dit is wat de Bijbel over vrouwen zegt, dan is de Bijbel op z’n minst toch een vrouwonvriendelijk boek?

Lees nooit alleen een Bijbelvers

Ik heb veel gehad aan het boek How (not) to read the Bible van Dan Kimball. Hij past dezelfde regel toe die ik als voormalig journalist volg: lees nooit een uitspraak buiten de context.

Bij Bijbellezen betekent dat dat je een vers eigenlijk niet zomaar los kunt toepassen. Ooit schreef ik een scriptie over onze voormalige premier Hendrikus Colijn. Hij werd er na de Tweede Wereldoorlog hard op afgerekend dat hij kort voor de inval van de Duitsers had gezegd dat Nederlanders rustig konden gaan slapen.

Alleen was die uitspraak niet uit 1940, maar uit 1936. En de boodschap van Colijn was niet dat er geen dreiging was, maar dat de Nederlandse regering juist extra waakzaam was vanwege de ontwikkelingen in Europa en daarom de dienstplicht uitbreidde.

In Lucas 14 zegt Jezus dat je Zijn leerling niet kunt zijn als je je vader, moeder, broers en zussen niet haat. Neem je dit letterlijk, dan heb je dus de opdracht om je familieleden te haten. In de context van het verhaal is de betekenis van Jezus’ uitspraak echter anders. Hij gebruikt een Joodse uitdrukking waarmee Hij aangeeft dat je liefde voor Hem zo groot moet zijn dat je liefde voor anderen daarbij verbleekt.

Een radicale uitspraak? Zeker. Maar geen oproep tot haat.

In het begin waren man en vrouw gelijk

Laten we met dit in het achterhoofd eens kijken naar de positie van de vrouw in de Bijbel. Het is belangrijk dat we daarbij ook kijken naar de tijdlijn van de Bijbel:

God creëert de mens in Genesis 1. Er wordt hier nog niet gesproken over man en vrouw, maar alleen over de mens.

Genesis 2 vertelt het scheppingsverhaal opnieuw, maar dit keer zoomt de Bijbel in op de mensen. Adam (het Hebreeuwse woord voor mens) wordt buiten de hof van Eden gemaakt en daarna naar deze prachtige tuin gebracht.

Als God ziet dat Adam alleen is, brengt Hij hem in slaap en creëert uit zijn rib een andere mens, een vrouw, die later Eva (‘leven’) wordt genoemd. De vrouw is de ‘helper’ van de man.

Het probleem is dat onze Nederlandse vertaling hier nogal zwak is. Het woord voor ‘rib’ kun je namelijk ook vertalen met ‘zij’, ‘zijkant’ en zelfs met ‘helft’. Het lijkt er dus op dat Eva niet zomaar een klein stukje van Adam is – integendeel: zij is de helft van de mens.

Ook is zij geen ‘hulpje’ of ‘assistent’ van de man. Het Hebreeuwse woord is veel krachtiger: Eva is een levenspartner zonder wie Adam niet kan!

Zo zien we dus direct aan het begin van de Bijbel dat man en vrouw gelijkwaardig zijn aan elkaar. Samen heersen ze namens God over Zijn schepping.

De gevolgen van de val

We weten allemaal hoe het afloopt. Eva laat zich verleiden door de slang om van de verboden vrucht te eten en brengt zo de zonde in de wereld (Genesis 3). Was het haar schuld? Ja, maar niet alleen die van haar: Adam stond naast haar en greep niet in… Hij is net zo schuldig. Ze faalden beiden en moeten daar beiden de gevolgen van dragen.

Wat zijn die gevolgen? De man moet voortaan hard werken om het land gewassen te laten voortbrengen en als de vrouw bevalt van een kind, zou dit voortaan erg pijnlijk zijn.

Maar er is nog iets. God zegt tegen Eva:

‘Je zult je man begeren, en hij zal over je heersen.’ (Genesis 3:16b)

Geeft God Eva hier een extra straf? Stelt Hij de man aan boven haar?

Nee. God benoemt een triest feit. Adam, Eva en hun nakomelingen zullen in een gebroken wereld wonen. Als GEVOLG van die gebrokenheid gaat de man over de vrouw heersen.

In de geschiedenis van de wereld zien we hoe dit heeft uitgepakt. Overal zijn samenlevingen ontstaan waarin de vrouw niet gelijkwaardig was aan de man. Sterker nog: de man heeft de vrouw vaak onderdrukt.

Dit is echter nooit Gods plan geweest!

Dat brengt me bij een tweede vuistregel voor het lezen van de Bijbel: maak onderscheid tussen wat er gebeurt en wat Gods wil is.

Moeten meisjes met hun verkrachter trouwen?

Als je mijn cursus ‘De Bijbel in 2 jaar’ volgt, dan kom je ook de wetten van het Oude Testament tegen. En daar staan heel vreemde wetten tussen. Een voorbeeld: dat een verkrachter moet trouwen met het meisje dat hij heeft verkracht.

Dat gaat in tegen elke vorm van gezond verstand. Hoe kan God zo harteloos zijn? Elke hedendaagse psycholoog of traumatherapeut zal zeggen dat dit het ergste is wat je een slachtoffer van verkrachting kunt aandoen.

Waarom dan toch deze regel?

Om die vraag te beantwoorden, moeten we in de tijdlijn van de Bijbel kijken naar wat God op dat moment wil bereiken. We zitten hier in akte 3, waarbij God van Israël een rechtvaardig koninkrijk wil maken. ‘Een koninkrijk van priesters’, zegt Hij. Uitgangspunt is dat daarbij niet wordt gezondigd.

God is echter ook realistisch. Hij weet dat er diefstal zal zijn, moord, verkrachting, enzovoort. Dus vertelt Hij het volk hoe ze daar in voorkomende gevallen mee moeten omgaan.

Op dit punt in het verhaal worden vrouwen onderdrukt door de mannen. Ze zijn bijna rechteloos.

Wat doet God? Hij zet kleine stapjes om hun positie te verbeteren!

Wil een man scheiden van zijn vrouw? Dat is niet goed, want hij heeft bij zijn trouwen beloofd dat hij voor haar zal zorgen. Als hij haar wegstuurt, dan komt ze in een zeer kwetsbare positie.

Het was in die tijd niet zoals bij ons, dat een vrouw een eigen inkomen kon verdienen en op zichzelf kon wonen.

God had scheiding volledig kunnen verbieden. Maar zou dat het probleem hebben opgelost? Nee. Sommige mannen zouden hun vrouw evengoed wegsturen.

Dus wat wordt dan de regel? Geef haar tenminste een scheidingsbrief mee, zodat ze kan aantonen dat ze is gescheiden en dat ze niet zelf is weggelopen. God is dus uiterst praktisch. Jezus legde aan de geestelijke leiders van zijn tijd uit waarom:

‘Hij heeft dat voor u opgeschreven omdat u zo harteloos en koppig bent. Maar al bij het begin van de schepping heeft God de mens mannelijk en vrouwelijk gemaakt; daarom zal een man zijn vader en moeder verlaten en zich hechten aan zijn vrouw, en die twee zullen één worden, ze zijn dan niet langer twee, maar één. Wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden.’ (Marcus 10:5-9)

Jezus kijkt dus terug op de tijdlijn en gaat daarbij voorbij de wet, helemaal terug naar de schepping en Gods oorspronkelijke bedoeling.

Ik citeer dit vers niet om aan te tonen dat scheiding in alle gevallen zondig is. Scheiden is een te groot onderwerp om hier even vlug te behandelen. Ik wil alleen laten zien dat God ook regels heeft gegeven die Hij liever niet zou geven, maar die nodig zijn vanwege de koppigheid van de mens.

Dit is ook waarom er voorschriften zijn voor mannen die meer dan één vrouw willen. God vindt dit niet goed. Toch zijn er regels voor, om de vrouwen van die tijd enige vorm van bescherming te bieden, omdat mannen in de praktijk nu eenmaal wél meer vrouwen hadden.

Zou God geen regels hebben gegeven, dan zouden er veel meer vrouwen zijn weggestuurd door hun man als die weer met een nieuwe vrouw wilden trouwen.

Dat brengt ons terug bij de regel dat een verkracht meisje met de dader moet trouwen. Helaas rustte er in die tijd een zwaar stigma op meisjes en vrouwen die onteerd waren. Hoewel het niet hun schuld was, werden ze toch gezien als een bron van schaamte voor de familie.

Als de vrouw nog niet getrouwd was op het moment van de verkrachting, dan waren haar kansen op een huwelijk verkeken. Geen echtgenoot, geen nageslacht, geen eer. Ze had geen leven meer.

Daarom stelde God de regel in dat haar verkrachter met haar moest trouwen. Natuurlijk, dit is verre van ideaal. Zeker in het begin zou de pijn voor de vrouw alleen maar erger worden.

Maar God legde zo de verantwoordelijkheid van zijn daad bij de dader. Híj had dit gedaan, dus híj moest voor de vrouw zorgen en haar eer teruggeven door met haar te trouwen en haar de kans te geven kinderen te krijgen.

Het is niet zo dat ze dat moest doen voor God. We weten dat God omziet naar de zwakken, de kwetsbaren en de rouwenden. Bij Hem ben je altijd waardevol, ongeacht wat je is overkomen in het verleden. Niet voor niets was Jezus’ opdracht om de gewonden van hart te genezen en om gevangenen vrij te zetten.

Maar hier, in akte 3, is Jezus nog niet gekomen. En dus doet God wat Hij kan om de positie van vrouwen te verbeteren.

Er stonden meer vrouwen dan mannen bij Jezus’ kruis

In het verhaal van God en mens wordt Gods Zoon, Jezus, in akte 4 geboren. Hij groeide op in een samenleving waarin vrouwen nog steeds door de cultuur als minderwaardig werden beschouwd. Ze telden amper mee.

Mannen gingen vooral met mannen om. Vrouwen waren in veel gevallen hun bezit. Natuurlijk waren er ook mannen die wel het beste met hun vrouw voor hadden.

Neem Jozef, Jezus’ aardse vader. Toen hij erachter kwam dat zijn verloofde Maria zwanger was (maar niet van hem) nam hij zich voor om in stilte van haar te scheiden. Waarom in stilte? Om haar eer te redden of in ieder geval: om haar niet verder te beschadigen. Hoewel Jozef diep gekwetst moest zijn, had hij toch het beste met Maria voor.

Toen God hem ervan overtuigde dat Maria niet ontrouw was geweest, bleef Jozef trouw aan haar. Hij werd haar echtgenoot, ondanks de schande die dat voor hem met zich meebracht.

In het algemeen echter waren vrouwen nog steeds niet goed af in de eerste eeuw van onze jaartelling. Juist daarom is het zo opvallend dat de apostel Johannes zijn evangelie feitelijk begint met de verhalen van twee mensen die niet meer van elkaar konden verschillen: de belangrijke geestelijk leider Nicodemus (een man dus) en de onaanzienlijke, in schande levende Samaritaanse vrouw.

Nicodemus reageert aarzelend op Jezus’ onderwijs. Hij neemt geen beslissing (Johannes 3). De Samaritaanse vrouw reageert met geloof en vertelt anderen openlijk over de Messias. De vrouw komt er in dit verhaal dus veel beter vanaf dan de man (Johannes 4).

Je mag niet zeggen dat God meer van de ene dan van de andere mens houdt. Maar laat ik dit zeggen: God houdt heel veel van de underdog! De arme, de onaanzienlijke, de zondaar, de kwetsbare; het lijkt wel alsof zij een streepje voor hebben, alsof zij meer voor Hem openstaan.

Jezus mocht eigenlijk niet eens met deze Samaritaanse vrouw praten. Ze was immers een vrouw en ze behoorde ook nog eens niet tot het Joodse volk. Toch reisde hij speciaal naar Samaria (waar andere Joden altijd omheen liepen!) om deze vrouw te ontmoeten bij de waterput.

Lees je de evangeliën over Jezus, dan zie je dat Zijn boodschap juist bij vrouwen vaak in vruchtbare aarde valt. Is dat gek? Als je tegen een man die zijn zaakjes goed voor elkaar heeft zegt dat de verdrietigen troost zullen ontvangen of dat het koninkrijk van God voor de zachtmoedigen is, dan zal dat hem niet veel doen. Maar iemand in een kwetsbare positie wordt erdoor gesterkt!

Het maakte Jezus niet uit dat er in Zijn gevolg vrouwen waren met een discutabele reputatie. Zo liet hij een zondares (waarschijnlijk een prostituee of overspelige vrouw) zijn voeten zalven met olie. Ze droogde die met haar haren, een teken van losbandigheid. Waar de mannen om Hem heen een zondige vrouw zagen, bood Jezus haar vergeving en genezing aan (Lucas 7).

Jezus kwam naar de aarde om Zijn leven te geven voor mannen en vrouwen. Vanaf het begin wist Hij dat Hij aan het kruis zou sterven. Zijn missie zou Hem naar Golgotha leiden.

Wie gingen er met Hem mee om Hem bij te staan? Matteüs 27 geeft het antwoord:

Vele vrouwen, die Jezus vanuit Galilea gevolgd waren om voor Hem te zorgen, stonden van een afstand toe te kijken. Onder hen bevonden zich Maria uit Magdala, Maria de moeder van Jakobus en Josef, en de moeder van de zonen van Zebedeüs.

Ze waren Hem gevolgd omdat Hij goed voor hen was. Veel beter dan wat ze gewend waren in de cultuur waarin ze leefden. Jezus is een beeld van God. In Hem zien we hoe God werkelijk is en Hij laat zien dat in het koninkrijk van God man en vrouw weer gelijk zijn, precies zoals dat vanaf het begin af aan bedoeld was.

Het waren trouwens ook vrouwen die de eer kregen als eerste te ontdekken dat Jezus was opgestaan.

Moeten vrouwen stil zijn in de kerk?

Dat brengt ons bij de periode van de Kerk. Na Jezus’ hemelvaart moesten Zijn leerlingen het overnemen.

Nadat Petrus en de andere discipelen de Heilige Geest hadden gekregen, preken ze in Jeruzalem. Petrus citeert daarbij de profeet Joël, die had gezegd: ‘Jullie zonen EN dochters zullen profeteren’. Niet alleen mannen, ook vrouwen dus.

In de jaren die volgden na deze eerste pinksterdag ontstonden overal kleine gemeenschappen van gelovigen. Vrouwen speelden hierbij een belangrijke rol.

Neem bijvoorbeeld de Aziatische vrouw Lydia. Al voordat ze Paulus ontmoette, vereerde zij de God van Israël. Zij hield gebedsbijeenkomsten bij de rivier in de buurt van de plaats Filippi (in het huidige Griekenland), waarschijnlijk met andere vrouwen. Nadat Paulus haar verteld had over Jezus mochten de christenen in Filippi voortaan bij haar thuis samenkomen (Handelingen 16).

Paulus ging ook samenwerken met de toegewijde, maar jonge Timoteüs. Hij was tot geloof gekomen dankzij zijn grootmoeder (Handelingen 16).

In zijn brieven bedankt Paulus bovendien de vrouwen die hem hebben geholpen regelmatig. Toch schrijft diezelfde Paulus teksten waar we nu over vallen. Bijvoorbeeld:

Vrouwen moeten gedurende uw samenkomsten zwijgen. Ze mogen niet spreken, maar moeten ondergeschikt blijven, zoals ook in de wet staat. Als ze iets willen leren, moeten ze het thuis aan hun man vragen, want het is een schande voor een vrouw als ze tijdens een samenkomst spreekt. (1 Korintiërs 14:34-35)

Als je deze tekst uit z’n context haalt, dan lijkt het alsof Paulus zegt wat er staat: vrouwen tellen niet mee. Ze moeten hun mond houden in de kerk en als ze dan toch wat willen weten, moeten ze netjes wachten tot ze thuis zijn en dan de vraag aan hun man stellen.

Het probleem is dat dit beeld niet past bij hoe Paulus daadwerkelijk zijn werk deed. Zoals gezegd, hij had veel vrouwelijke medewerkers. En toen Lydia Bijbelstudie gaf bij de rivier, deed hij daar ook niet moeilijk over.

Bovendien was het een vrouw, Febe genaamd, die de beroemdste brief uit de geschiedenis bezorgde: Paulus’ brief aan de kerk in Rome. Misschien was zij zelfs de persoon die als eerste deze brief voorlas (Romeinen 16).

Daar komt nog bij dat – voordat Paulus aan de Korintiërs schrijft dat vrouwen moeten zwijgen en zich moeten onderwerpen – hij eerst instructies geeft hoe mannen en vrouwen moeten profeteren en bidden.

Dus in hoofdstuk 11 van 1 Korintiërs hoeven vrouwen niet te zwijgen en in hoofdstuk 14 wel? Dat is zacht gezegd vreemd. We moeten dus naar de achtergrond en de opbouw van de brief kijken om te zien wat Paulus eigenlijk bedoelt.

Paulus wijdt een groot deel van zijn brief aan het benoemen van misstanden in de kerk in Korinte. Zo vindt hij het verschrikkelijk dat er veel verdeeldheid is. Bovendien zijn er mensen in de gemeente die openlijk zondigen en geen berouw tonen. En dan zijn er nog de chaotische kerkdiensten die buitenstaanders afschrikken…

Met dit in het achterhoofd zijn er in ieder geval twee mogelijke verklaringen voor de woorden van Paulus:

1. Het zou kunnen dat er een culturele (geen Bijbelse!) regel was dat je de leraar niet onderbrak door het stellen van vragen. Deed je dat wel, dan was je onbeleefd. Het hoeft trouwens niet te betekenen dat je helemaal geen geluid mocht maken. Het ging er meer om dat je rustig luisterde. Bij deze uitleg betekent ‘je onderwerpen’ dan ook niet dat de vrouw minder waard is dan een man, maar dat ze dus rustig en geconcentreerd luisterde naar wat werd verteld. Nu waren in die tijd mannen vaak beter onderwezen dan vrouwen. Dat zou verklaren waarom vrouwen aan hun echtgenoot om uitleg moesten vragen.
2. Een tweede optie is dat de mannen en vrouwen apart van elkaar zaten. Dat was toen de gewoonte en in sommige synagogen en kerken (zeker in sommige Aziatische landen) is dit nog steeds gebruikelijk. Het kan zijn dat de vrouwen het onderwijs niet begrepen en dus door de zaal riepen naar hun man of naar de leraar om meer toelichting. Dit leidde dan weer tot chaos, en Paulus was bang dat dit nieuwe mensen zou afschrikken.

Dus ja, er staan vreemde verzen in het Nieuwe Testament die als vrouwonvriendelijk kunnen worden uitgelegd. Toch zijn ze zo niet bedoeld. Ik vind zelf de passage in Efeze 5 zo mooi over hoe mannen en vrouwen met elkaar moeten omgaan.

‘Vrouwen, erken het gezag van uw man zoals dat van de Heer, want een man is het hoofd van zijn vrouw, zoals Christus het hoofd is van de kerk, het lichaam dat Hij gered heeft. (…) Mannen, heb uw vrouw lief, zoals Christus de kerk heeft liefgehad en zich voor haar heeft prijsgegeven om haar te heiligen, haar te reinigen met het water en met woorden en om haar in al haar luister bij zich te nemen, zodat ze zonder vlek of rimpel of iets dergelijks zal zijn, heilig en zuiver.’

Een vrouw moet dus haar man dienen zoals de Kerk Christus moet dienen. Maar de man moet zichzelf opofferen zoals Jezus zich voor de Kerk opofferde. Dit is een echo van Genesis 2, waarin man en vrouw uniek maar gelijkwaardig waren.

Dit vers is het tegengif voor de gevolgen van de zonde. Ja, de man zou in de praktijk over de vrouw gaan heersen. Maar niet in Gods koninkrijk. Man en vrouw dienen elkaar.

De Bijbel als instrument voor misbruik

Dat brengt me tot slot bij een gevoelig punt. De Bijbel kan worden gebruikt als instrument voor misbruik. Juist teksten zoals hier besproken, kunnen uit hun context worden gehaald en worden gebruikt als rechtvaardiging voor zondig gedrag. Gods Woord is geen steen om mee te gooien.

Ben je een vrouw en is de Bijbel tegen je gebruikt? Weet dan dat dit nooit Gods bedoeling is geweest. Geen enkel Bijbelvers mag worden gebruikt om zonde te rechtvaardigen.

Stort je hart bij God uit en vraag Hem je te genezen van wat je is aangedaan. Ik weet heel goed dat dit niet alles in één keer goedmaakt. Als trauma’s gedurende een lange periode ontstaan, dan is er vaak ook een lange periode nodig om hiervan te genezen.

Weet dat het juist de kwetsbare vrouwen waren die zich tot Jezus keerden toen Hij op aarde was.

Een boodschap voor mannen

Voor mij als man is dit een moeilijk artikel om te schrijven. Ben ik zelf schuldig geweest aan het onderdrukken van vrouwen, op welk niveau dan ook? Het is goed om aan zelfreflectie te doen en eventuele zonden te belijden.

Tegelijk wil ik niet alle mannen over één kam scheren en ons collectief schuldig verklaren. Ik ben tegen een cultuur waarin mannen die bepaalde ‘vinkjes’ hebben per definitie fout zijn.

Ik weet dat er tegenover elke man die fout is, ook een (onvolmaakte!) kerel staat die zich dag in, dag uit inzet voor kwetsbare mensen, voor zijn vrouw, voor zijn gezin.

Tot slot

Het doel van dit artikel is niet om alle mannen aan te klagen en evenmin om vrouwen te genezen van beschadiging door fout gebruik van de Bijbel (want dat kan ik helaas niet).

Het is mijn intentie om te laten zien dat de Bijbel geen vrouwonvriendelijk boek is en dat in Gods koninkrijk mannen en vrouwen uniek maar gelijkwaardig zijn.